Các gen là thành phần chứa ở DNA của tế bào và quyết định các hoạt động nhất định của tế bào đó. Thông thường các tế bào ung thư khác với các tế bào lành vì chúng có các thay đổi trong bộ gen. Khi một tế bào có các thay đổi nhất định trong bộ gen, nó sẽ có các biểu hiện khác với một tế bào bình thường. Chẳng hạn, các thay đổi ở gen của các tế bào ung thư có thể cho phép tế bào phát triển và phân chia rất nhanh. Các loại thay đổi này chính là nguyên nhân tạo ra các tế bào ung thư. Nhưng có rất nhiều loại ung thư, và không phải tế bào ung thư nào cũng giống nhau. Ví dụ, các thay đổi gen làm tế bào phát triển và/hoặc lan tràn ở ung thư đại tràng và ung thư vú là khác nhau. Ngay cả khi cùng bị một loại ung thư giống nhau (chẳng hạn ung thư trực tràng) thì các thay đổi trong bộ gen của tế bào ung thư ở các bệnh nhân khác nhau có thể sẽ khác nhau.
Các nhà nghiên cứu cũng đã phát hiện ra rằng môi trường để các tế bào ung thư hình thành, phát triển và sinh sôi không phải lúc nào cũng giống nhau. Ví dụ, một vài loại ung thư có các loại protein hoặc enzym nhất định gửi các tín hiệu nhất định làm cho tế bào ung thư phát triển và nhân bản chính nó. Hiểu những điều này giúp việc phát triển các thuốc có thể “nhắm trúng đích” là các protein hay enzym kể trên và khóa các tín hiệu chúng gửi đi. Các tín hiệu khiến tế bào ung thư phát triển có thể sẽ bị thuốc nhắm trúng đích khóa lại hoặc triệt tiêu. Hoặc các thuốc nhắm trúng đích phát ra tín hiệu làm các tế bào ung thư tự tiêu diệt chính nó.
Liệu pháp nhắm trúng đích là một phương pháp điều trị ung thư quan trọng và càng hiểu về những thay đổi cụ thể ở các tế bào ung thư thì các nhà nghiên cứu sẽ phát triển càng nhiều thuốc nhắm trúng đích. Nhưng cho đến nay, rất ít loại ung thư được điều trị thường quy chỉ bằng các thuốc nhắm trúng đích. Hầu hết các bệnh nhân được điều trị kết hợp thuốc nhắm trúng đích với phẫu thuật, hóa trị, xạ trị, hoặc liệu pháp hoocmôn.
Hình 1: Liệu pháp nhắm trúng đích chỉ tác động vào tế bào ung thư, không ảnh hưởng đến tế báo lành (Nguồn ảnh: https://www.mdanderson.org/)
Liệu pháp nhắm trúng đích khác hóa trị liệu như thế nào?
Về mặt kỹ thuật, giống các loại thuốc điều trị ung thư khác thì các thuốc nhắm trúng đích được coi như là hóa trị liệu. Tuy nhiên các thuốc nhắm trúng đích có cách thức hoạt động không giống như các thuốc hóa chất truyền thống/tiêu chuẩn. Các thuốc nhắm trúng đích tập trung vào một số thay đổi làm cho tế bào ung thư khác với tế bào lành. Điều này làm chúng khác với hóa chất theo hai cách chính:
- Do hoạt động nhắm trúng đích, các thuốc này ảnh hưởng tới các tế bào ung thư và hầu như không ảnh hưởng tới các tế bào khỏe mạnh, bình thường. Hóa chất truyền thống gây độc tới hầu hết các tế bào, nghĩa là có thể làm tổn thương các tế bào bình thường, khỏe mạnh bên cạnh việc tiêu diệt và làm tổn thương các tế bào ung thư.
- Các thuốc nhắm trúng đích thường hoạt động bằng cách ngăn chặn các tế bào ung thư tự sao chép. Điều này nghĩa là chúng có thể ngăn tế bào ung thư phân chia và tạo ra các tế bào ung thư mới. Trong khi đó hóa trị liệu truyền thống tiêu diệt các tế bào ung thư sau khi chúng được tạo ra.
Liệu pháp nhắm trúng đích hoạt động như thế nào?
Các liệu pháp nhắm trúng đích được làm ra để phát hiện và tấn công các vùng hay các chất đặc hiệu trong các tế bào ung thư, hoặc có thể phát hiện và khóa lại các loại tín hiệu phát triển và tín hiệu nhân bản gửi đi từ bên trong tế bào ung thư. Một số chất trong các tế bào ung thư trở thành đích của liệu pháp này là:
- Quá nhiều một loại protein nào đó trên một tế bào ung thư
- Một protein chỉ có mặt trên một tế bào ung thư mà không có trên các tế bào lành.
- Một protein bị đột biến (bị thay đổi) theo cách nào đó ở một tế bào ung thư
- Những thay đổi gen (DNA) không có ở tế bào lành.
Các hoạt động của thuốc nhắm trúng đích có thể là:
- Khóa hoặc tắt các tín hiệu phát triển và phân chia
- Thay đổi các protein bên trong các tế bào ung thư và do đó các tế bào này chết đi.
- Ngăn việc tạo ra các mạch máu nuôi dưỡng tế bào ung thư.
- Kích hoạt hệ miễn dịch của bệnh nhân để tiêu diệt các tế bào ung thư
- Vận chuyển các chất độc đến các tế bào ung thư để tiêu diệt chúng mà không đưa tới các tế bào lành.
Hoạt động của các thuốc này có thể ảnh hưởng tới vị trí trong cơ thể thuốc sẽ có hiệu quả và các tác dụng phụ mà chúng gây ra.
Điều quan trọng cần lưu ý là một vài loại thuốc nhắm trúng đích, ví dụ các kháng thể đơn dòng, hoạt động bằng nhiều cách để kiểm soát các tế bào ung thư và có thể được coi như là liệu pháp miễn dịch vì chúng làm tăng cường hệ miễn dịch.
Liệu pháp nhắm trúng đích là y học chính xác
Liệu pháp nhắm trúng đích đôi khi được gọi là y học chính xác hay y học cá thể hóa. Điều này là do chúng được tạo ra để nhắm chính xác vào các thay đổi đặc hiệu hay các chất đặc hiệu ở các tế bào ung thư, và các đích nhắm này có thể khác nhau ở các bệnh nhân dù là cùng một loại ung thư.
Sau khi sinh thiết hoặc phẫu thuật, một số loại khối u sẽ được xét nghiệm giúp phát hiện các đích khác nhau để tìm ra phương pháp điều trị hiệu quả nhất. Việc tìm kiếm một đích đặc hiệu giúp lựa chọn phương pháp điều trị chính xác hơn hoặc phù hợp cho cá nhân hơn cho từng bệnh nhân.
Một số loại thuốc điều trị đích có khả năng “nhắm đích” tốt hơn các loại thuốc đích khác. Các liệu pháp nhắm trúng đích cũng được phân loại thành các loại thuốc phân tử nhỏ và lớn.
- Các thuốc phân tử nhỏ: các thuốc này đủ nhỏ để đi vào bên trong tế bào ung thư khi thuốc tìm thấy tế bào đó. Chúng hoạt động bằng cách nhắm tới một chất đặc hiệu bên trong tế bào ung thư và chặn hoạt động của chất này.
- Các thuốc phân tử lớn thường không vào được bên trong tế bào. Chúng hoạt động bằng cách tấn công vào các protein và enzym trên bề mặt tế bào ung thư, qua đó làm yếu và tiêu diệt các chất này. Chúng thường được miêu tả giống như “ổ khóa và chìa khóa” vì phân tử thuốc giống như một chìa khóa để mở ổ khóa là enzym hay protein trên bề mặt của tế bào. Chìa khóa vừa vặn với ổ khóa thì thuốc mới có tác dụng.
Các loại liệu pháp nhắm trúng đích
Hình 2: Các thuốc nhắm trúng đích đã được Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ chấp thuận
Viết tắt: UT: ung thư; CML: bệnh bạch cầu mãn dòng tủy; ALL, bệnh bạch cầu cấp dòng lympho; NSCLC, ung thư phổi không tế bào nhỏ; CLL, bệnh bạch cầu dòng lympho mãn tính
Nhiều loại ung thư có thể điều trị bằng các liệu pháp nhắm trúng đích và chúng ta cũng có nhiều loại liệu pháp nhắm trúng đích khác nhau. Dưới đây liệt kê một số loại liệu pháp nhắm trúng đích và một vài ví dụ về cách thức sử dụng chúng.
- Các thuốc ức chế tạo mạch: các thuốc này ngăn chặn sự hình thành các mạch máu mới nuôi dưỡng các tế bào ung thư. Ví dụ: bevacizumab (dùng cho nhiều loại ung thư khác nhau).
- Các kháng thể đơn dòng: bản thân các kháng thể nàymang phân tử hoặc mang phân tử cùng với thuốc tới tế bào ung thư để tiêu diệt tế bào ung thư. Ví dụ: Alemtuzumab (một số bệnh bạch cầu mạn tính), trastuzumab (một số loại ung thư vú), cetuximab (một số bệnh ung thư đại trực tràng, ung thư phổi hay ung thư đầu cổ)
LƯU Ý: một số loại kháng thể đơn dòng được coi như là liệu pháp nhắm trúng đích vì có một đích nhắm đặc hiệu trên tế bào ung thư mà chúng nhắm tới để tìm ra, gắn vào và tấn công. Nhưng các loại kháng thể đơn dòng khác hoạt động như liệu pháp miễn dịch vì làm cho hệ miễn dịch đáp ứng tốt hơn để giúp cơ thể tìm và tấn công các tế bào ung thư hiệu quả hơn.
- Các chất ức chế Proteasome (Proteasome là một loại phức hợp để phân hủy protein có trong tế bào): các thuốc này làm phá vỡ các chức năng bình thường của tế bào và do đó tế bào ung thư sẽ chết. Ví dụ: bortezomib (Bệnh đa u tủy xương)
- Các chất ức chế dẫn truyền tín hiệu: các thuốc này làm gián đoạn các đường truyền tín hiệu của tế bào, do đó thay đổi các hoạt động của tế bào ung thư. Ví dụ: imatinib (một số bệnh bạch cầu mạn).
Nguồn: Dịch từ www.cancer.org Hiệp hội Ung thư Hoa kỳ
Đường dẫn: https://www.cancer.org/treatment/treatments-and-side-effects/treatment-types/targeted-therapy/what-is.html
Biên dịch: BSNT. Phạm Anh Đức, Đơn nguyên Xạ trị theo yêu cầu, Bệnh viện Ung bướu Hà Nội
Hiệu đính: Ths. Bs. Nguyễn Thanh Hằng – Phòng HTQT&NCKH
