Xạ hình cung cấp các thông tin gì?
Xạ hình tạo ra hình ảnh dựa trên các hoạt động sinh hóa bên trong cơ thể (như quá trình chuyển hóa), thay vì dựa trên hình dạng và cấu trúc giải phẫu như các phương pháp chẩn đoán hình ảnh khác. Kỹ thuật này sử dụng một loại chất lỏng đặc biệt gọi là hạt nhân phóng xạ (còn gọi là chất đánh dấu hoặc dược chất phóng xạ), phát ra bức xạ có hoạt độ thấp.
Hình 1. Một ví dụ về hình ảnh xạ hình
(Nguồn: https://radiographyinfo.com/index.php/radiography1/nuclear-medicine)
Ung thư và một số bệnh khác có thể làm các mô trong cơ thể hấp thu chất đánh dấu nhiều hơn hoặc ít hơn bình thường. Máy chụp đặc biệt sẽ ghi lại phân bố phóng xạ từ đó tạo ra hình ảnh cho thấy chất đánh dấu đi đâu và tập trung tại đâu.
Nếu có ung thư, khối u có thể xuất hiện trên ảnh dưới dạng “điểm nóng” – khu vực các tế bào tăng hoạt động và tăng hấp thu chất đánh dấu. Tùy loại xạ hình, khối u cũng có thể xuất hiện dưới dạng “điểm lạnh” – khu vực các tế bào giảm hoạt động và giảm hấp thu chất đánh dấu.
Xạ hình có thể không phát hiện được các khối u rất nhỏ và không phải lúc nào cũng xác định được chắc chắn một khối u là ung thư hay không. Phương pháp này có thể phát hiện một số vấn đề ở các cơ quan và mô nội tạng tốt hơn các phương pháp chẩn đoán hình ảnh khác, tuy nhiên các hình ảnh tạo ra không có độ phân giải cao. Vì vậy, xạ hình thường được kết hợp với các phương pháp chẩn đoán hình ảnh khác để cung cấp bức tranh toàn diện hơn. Chẳng hạn, sau khi chụp xạ hình xương phát hiện các “điểm nóng”, bác sĩ thường chụp X-quang bổ sung tại vị trí đó để thấy rõ cấu trúc xươngchi tiết.
Xạ hình hoạt động như thế nào?
Thông thường, bệnh nhân sẽ được dùng một loại chất đánh dấu phóng xạ phát ra bức xạ với liều rất nhỏ. Chất này có thể dùng theo đường uống, tiêm tĩnh mạch, hoặc hít vào dưới dạng khí.
Sau một thời gian, chất đánh dấu sẽ tập trung vào cơ quan cần được kiểm tra. Thời gian này có thể từ vài giây đến vài ngày. Chất đánh dấu phát ra tia gamma, được ghi lại bởi một thiết bị đặc biệt gọi là camera gamma. Máy tính sẽ xử lý tín hiệu này và chuyển thành hình ảnh 2D hoặc 3D, đôi khi thêm màu để dễ quan sát hơn. Bác sĩ chẩn đoán hình ảnh hoặc chuyên khoa y học hạt nhân sẽ đọc hình ảnh và gửi kết quả cho bác sĩ điều trị.
Các loại xạ hình thường dùng trong ung thư bao gồm:
Xạ hình xương: Xạ hình xương được dùng để kiểm tra xem ung thư có lan (di căn) tới xương hay không. Phương pháp này thường phát hiện những thay đổi ở xương sớm hơn so với X-quang thông thường. Chất đánh dấu sẽ tập trung vào xương trong vài giờ, sau đó sẽ tiến hành ghi hình.
Chụp cắt lớp phát xạ positron (PET): Chụp PET thường dùng một loại đường có gắn chất phóng xạ. Các tế bào trong cơ thể hấp thu lượng đường khác nhau tùy vào tốc độ phát triển. Do phát triển nhanh, tế bào ung thư thường hấp thu nhiều đường hơn tế bào bình thường. Trước khi chụp, quý vị sẽ được yêu cầu không uống đồ ngọt trong vài giờ.
Chụp PET/CT: bác sĩ thường kết hợp ghi hình PET với CT. Máy chụp PET/CT cho thông tin một vùng bất kỳ có tăng hoạt động tế bào (từ PET), cũng như hiển thị chi tiết cấu trúc giải phẫu của vùng đó (từ CT). Sự kết hợp này giúp bác sĩ xác định chính xác vị trí khối u. Tuy nhiên điều này cũng khiến quý vị tiếp xúc với lượng bức xạ cao hơn.
Xạ hình tuyến giáp: Bệnh nhân sẽ uống iod phóng xạ (iod-123 hoặc iod-131). Chất này đi vào máu và tập trung ở tuyến giáp. Ghi hình iod phóng xạ có thể phát hiện ung thư tuyến giáp. Đồng thời iod phóng xạ cũng có thể dùng để điều trị ung thư tuyến giáp. Kết quả chụp có thể không chính xác nếu quý vị dùng các sản phẩm chứa iod (rong biển, siro ho, vitamin tổng hợp hoặc một số thuốc tim mạch). Hãy chắc chắn rằng quý vị đã thông báo cho bác sĩ nếu quý vị dị ứng hải sản hoặc iod và cần làm gì để chuẩn bị trước khi chụp xạ hình.
Xạ hình tâm thất : Xạ hình nàyđược dùng để đánh giá chức năng tim, có thể được chỉ định trước, trong và sau khi điều trị bằng một số phác đồ hóa trị. Máy quét sẽ theo dõi quá trình tim bơm máu có mang chất đánh dấu được gắn vào hồng cầu. Kết quả cho biết phân suất tống máu – tức tỷ lệ máu được bơm ra khỏi tim. Mức từ 50% trở lên được coi là bình thường. Nếu kết quả bất thường, bác sĩ có thể thay đổi phác đồ hóa trị. Quý vị có thể được yêu cầu không hút thuốc lá hoặc sử dụng caffein trong vòng 24 giờ trước khi chụp.
Xạ hình Gallium: Gallium-67 được dùng làm chất đánh dấu để phát hiện ung thư ở một số cơ quan, và cũng có thể được sử dụng để chụp toàn thân. Máy quét sẽ phát hiện những vị trí có sự tập trung của gallium trong cơ thể. Những vùng này có thể là ổ nhiễm trùng, viêm, hoặc ung thư.
Các chất đánh dấu phóng xạ khác được sử dụng trong xạ hình
Trong một số trường hợp, phòng thí nghiệm có thể tạo ra một loại kháng thể đặc biệt gọi là kháng thể đơn dòng, được thiết kế để gắn đặc hiệu vào một loại protein chỉ có trên bề mặt các tế bào ung thư. Một chất phóng xạ có thể được gắn vào kháng thể này và được đưa vào cơ thể theo đường tĩnh mạch. Kháng thể có gắn chất phóng xạ sau khi vào cơ thể sẽ theo máu đến các vị trí có khối u và gắn vào khối u. Nhờ vậy khối u có thể được phát hiện và quan sát bằng một loại máy quét chuyên dụng. bác sĩ sẽ cung cấp thêm thông tin cho quý vị nếu có chỉ định một trong các kĩ thuật xạ hình này.
Chuẩn bị trước khi chụp xạ hình
Quy trình chuẩn bị trước khi chụp xạ hình sẽ khác nhau tùy vào loại xạ hình và cơ quan cần khảo sát. Trong một số trường hợp quý vị có thể được yêu cầu không ăn hoặc uống trong vòng 2 đến 12 giờ trước khi chụp. Một số trường hợp khác có thể yêu cầu quý vị uống thuốc nhuận tràng hoặc thụt tháo. Hãy báo bác sĩ hoặc điều dưỡng biết tất cả những loại thuốc quý vị đang dùng, kể cả thuốc không kê đơn, vitamin và thảo dược. Trước khi chụp, quý vị có thể cần ngưng một số loại thuốc (cả thuốc kê đơn và không kê đơn). Các nhân viên y tế sẽ hướng dẫn quý vị chi tiết.
Phản ứng với chất phóng xạ rất hiếm gặp. Tuy nhiên, quý vị cần báo với bác sĩ nếu có dị ứng, hoặc từng gặp vấn đề khi chụp xạ hình trước đây.
Chất phóng xạ có thể được đưa vào cơ thể quý vị từ vài phút đến vài giờ trước khi chụp. Ví dụ, trong chụp xạ hình xương, chất đánh dấu sẽ được tiêm vào tĩnh mạch cánh tay khoảng 2 giờ trước khi tiến hành ghi hình. Với xạ hình Gallium, chất đánh dấu thường được đưa vào cơ thể vài ngày trước khi chụp.
Quá trình chụp xạ hình diễn ra như thế nào?
Trong hầu hết các trường hợp, chất đánh dấu phóng xạ sẽ được đưa vào cơ thể quý vị với liều rất nhỏ. Nếu chất này cần được đưa trực tiếp vào máu, nhân viên y tế sẽ dùng kim để tiêm vào tĩnh mạch ở tay hoặc cánh tay của quý vị.
Do cần sử dụng các vật liệu và thiết bị đặc biệt, xạ hình thường được thực hiện tại khoa Chẩn đoán hình ảnh hoặc Y học hạt nhân của các bệnh viện. Quý vị có thể được phép mặc quần áo của mình, hoặc sẽ được cung cấp áo choàng để mặc trong khi chụp. Quý vị cần tháo tất cả trang sức hoặc vật dụng kim loại có thể ảnh hưởng đến kết quả chụp.
Hình 2. Chuẩn bị chụp xạ hình
(Nguồn: https://www.mountsinai.org/care/radiology/services/nuclear-medicine)
Máy quét có một lỗ ở giữa và trông giống như một chiếc bánh donut lớn. Quý vị sẽ nằm trên một bàn có lót đệm, bàn này sẽ di chuyển qua lại qua lỗ của máy. Quý vị cần nằm yên trong suốt quá trình chụp. Kỹ thuật viên có thể yêu cầu quý vị đổi tư thế để có thể chụp các góc khác nhau. Bàn đệm có thể hơi khó chịu sau một thời gian chụp
Đối với xạ hình tuyến giáp, quý vị có thể ngồi trên ghế đối diện máy quét. Máy được đặt ngay trước cổ quý vị và cằm quý vị đặt bên trên máy. (Tuyến giáp nằm ở phía trước cổ.)
Để chụp xạ hình tâm thất , quý vị sẽ nằm trên bàn phẳng và một camera lớn được đặt phía trên ngực.
Chụp xạ hình kéo dài bao lâu?
Chụp xạ hình thường kéo dài khoảng 30 đến 60 phút, không bao gồm thời gian chờ sau khi chất phóng xạ được đưa vào cơ thể.
Với xạ hình xương, chất đánh dấu cần khoảng 2 đến 3 giờ để hấp thu. Trong thời gian này, quý vị sẽ ở lại bệnh viện và được yêu cầu uống nhiều nước để giúp loại bỏ chất đánh dấu không tập trung vào xương. Quá trình chụp thực tế sẽ mất thêm khoảng một giờ.
Chụp PET kéo dài khoảng 20 đến 30 phút, nhưng quý vị phải chờ khoảng một giờ để chất đánh dấu tập trung vào cơ quan cần khảo sát.
Với xạ hình tuyến giáp, quý vị sẽ dùng chất đánh dấu phóng xạ dưới dạng dung dịch hoặc viên uống khoảng 24 giờ trước khi chụp. Quá trình chụp diễn ra dưới 30 phút.
Xạ hình tâm thất có thể kéo dài tới 3 giờ, tùy vào số lượng hình ảnh cần chụp.
Xạ hình Gallium cần vài ngày từ thời điểm tiêm chất đánh dấu đến khi chụp thực tế. Đôi khi bệnh nhân sẽ được chụp nhiều lần sau khi tiêm. Quá trình chụp kéo dài khoảng 30 đến 60 phút.
Kết quả chụp xạ hình thường có trong vài ngày.
Các biến chứng có thể xảy ra khi chụp xạ hình
Về cơ bản, xạ hình là kỹ thuật an toàn. Liều bức xạ rất nhỏ, và các đồng vị phóng xạ có nguy cơ độc tính hoặc gây dị ứng thấp. Một số bệnh nhân có thể bị đau hoặc sưng tại vị trí tiêm chất đánh dấu vào tĩnh mạch. Một số người có thể bị sốt hoặc phản ứng dị ứng khi được tiêm kháng thể đơn dòng, tuy nhiên rất hiếm xảy ra.
Tôi cần biết thêm gì về chụp xạ hình?
- Lượng bức xạ quý vị tiếp xúc khi chụp xạ hình đến từ các đồng vị phóng xạ được sử dụng và hệ thống máy không phát ra bức xạ. Chất phóng xạ trong cơ thể sẽ tự nhiên phân rã và mất dần hoạt tính theo thời gian. Chất này cũng có thể được thải ra ngoài cơ thể qua nước tiểu hoặc phân trong vài giờ hoặc vài ngày. Hãy trao đổi với nhân viên y tế về việc quý vị cần có các biện pháp phòng ngừa khi quan hệ tình dục, hoặc khi gần trẻ em hoặc phụ nữ mang thai sau khi chụp xạ hình hay không.
- Quý vị sẽ được yêu cầu uống nhiều nước để đào thải chất phóng xạ ra khỏi cơ thể.
- Để giảm nguy cơ tiếp xúc với chất phóng xạ trong nước tiểu sau khi chụp, quý vị nên đóng nắp và xả toilet ngay sau khi sử dụng.
- Chụp xạ hình hiếm khi được chỉ định cho phụ nữ mang thai, vì vậy hãy cho bác sĩ biết nếu quý vị đang mang thai hoặcnghi ngờ.
- Nếu quý vị đang cho con bú, cần thông báo trước với bác sĩ. Quý vị có thể cần vắt sữa và bỏ đi cho đến khi chất phóng xạ đã được loại bỏ hoàn toàn khỏi cơ thể.
Nguồn: Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (ACS): https://www.cancer.org
Đường dẫn: https://www.cancer.org/cancer/diagnosis-staging/tests/imaging-tests/nuclear-medicine-scans-for-cancer.html truy cập ngày 30/7/2025
Biên dịch: DS. Chu Hà My - Khoa Dược, Bệnh viện Ung Bướu Hà Nội
Hiệu đính: BSCKII. Đặng Duy Cường – Khoa Y học Hạt nhân
