Sảng

Triệu chứng

Các triệu chứng của sảng đôi khi có thể bị nhầm lẫn với sa sút trí tuệ. Các nhân viên y tế có thể cần dựa vào các thông tin cung cấp từ gia đình hoặc người chăm sóc để chẩn đoán rối loạn này.

Các triệu chứng của sảng thường khởi phát trong vài giờ hoặc vài ngày. Chúng thường xuất hiện cùng với một vấn đề y khoa. Các triệu chứng có xu hướng dao động trong ngày, có thể có những khoảng thời gian hoàn toàn không xuất hiện triệu chứng. Tình trạng này thường có xu hướng nặng hơn vào ban đêm, khi trời tối và ở môi trường xung quanh ít quen thuộc. Triệu chứng cũng có xu hướng trầm trọng hơn trong những môi trường xa lạ, chẳng hạn như tại bệnh viện.

Các triệu chứng chính bao gồm:

Giảm nhận thức về môi trường xung quanh

Có thể dẫn đến:

Khó tập trung vào một chủ đề hoặc khó chuyển sang một chủ đề khác
Bị mắc kẹt vào một suy nghĩ thay vì phản ứng với các câu hỏi
Dễ bị phân tâm
Trở nên thu mình, ít hoặc không hoạt động hoặc phản ứng rất ít với môi trường xung quanh

Suy giảm khả năng tư duy

Có thể biểu hiện dưới các dạng sau:

Giảm trí nhớ, chẳng hạn như quên các sự kiện vừa xảy ra
Không nhận biết được bản thân hoặc nơi mình đang ở
Gặp khó khăn trong lời nói hoặc trong việc nhớ lại từ ngữ
Nói lan man hoặc nói những điều vô nghĩa
Khó hiểu những lời người khác nói
Gặp khó khăn khi đọc hoặc viết

Các thay đổi hành vi và cảm xúc

Có thể bao gồm:

Lo âu, sợ hãi hoặc mất niềm tin vào người khác
Trầm cảm
Dễ cáu gắt hoặc tức giận
Cảm giác phấn khích bất thường
Thiếu hứng thú và thờ ơ về mặt cảm xúc
Thay đổi tâm trạng đột ngột
Thay đổi tính cách
Nhìn thấy những điều người khác không thấy (ảo giác)
Bồn chồn, lo lắng, hoặc có hành vi gây gổ
La hét, rên rỉ hoặc phát ra những âm thanh khác
Im lặng và thu mình - đặc biệt phổ biến ở người cao tuổi
Cử động chậm chạp hoặc trở nên uể oải
Thay đổi thói quen ngủ
Đảo lộn chu kỳ ngủ - thức ngày và đêm

Các loại sảng

Các chuyên gia xác định có ba loại sảng chính:

Sảng tăng động: Đây là loại dễ nhận biết nhất. Người mắc sảng loại này có thể bồn chồn và đi lại quanh phòng. Họ cũng có thể lo lắng, thay đổi tâm trạng nhanh chóng hoặc gặp ảo giác (thấy những điều không có thật). Họ thường chống đối khi được chăm sóc.
Sảng giảm động: Người mắc sảng loại này thường ít hoạt động hoặc giảm hoạt động. Họ có xu hương chậm chạp và buồn ngủ. Họ có vẻ lơ mơ và không tương tác với gia đình hay người xung quanh
Sảng hỗn hợp: Các triệu chứng của sảng hỗn hợp bao gồm cả hai dạng trên. Người bệnh có thể chuyển đổi nhanh chóng giữa trạng thái bồn chồn và trạng thái chậm chạp

Hình 1: Sảng tăng động (trái) và sảng giảm động (phải) có thể xuất hiện trên cùng một người bệnh (sảng hỗn hợp). Nguồn: MindEd for Families. (https://mindedforfamilies.org.uk/content/delirium_sudden_confusion_in_physical_illness/#/id/5e30bb8a0d59e61ac2739075)

Sảng và sa sút trí tuệ

Sảng và sa sút trí tuệ đôi khi khó phân biệt, và một người có thể mắc cả hai tình trạng này.

Một số khác biệt giữa các triệu chứng của sảng và sa sút trí tuệ gồm:

Khởi phát: Sảng thường khởi phát trong thời gian ngắn – trong khoảng 1-2 ngày. Trong khi đó sa sút trí tụy thường bắt đầu với các triệu chứng nhẹ và và tiến triển nặng dần theo thời gian
Khả năng chú ý: Sảng thường gây suy giảm khả năng tập trung hoặc duy trì sự chú ý. Trong khi đó người ở giai đoạn sớm của sa sút trí tuệ thường vẫn tỉnh táo và chú ý tốt. Người bị sa sút trí tuệ thường không có biểu hiện chậm chạp hay kích động rõ rệt như trong sảng.
Thay đổi triệu chứng nhanh chóng: các triệu chứng của người bị sảng có thể xuất hiện và biến mất nhiều lần trong ngày. Người bị sa sút trí tuệ có thể có thời điểm tỉnh táo và và kém tỉnh táo hơn trong ngày, nhưng khả năng ghi nhớ và tư duy thường ở mức ổn định, không dao động thường xuyên như trong sảng.

Chẩn đoán

Bác sĩ có thể chẩn đoán sảng dựa trên bệnh sử và các đánh giá về tình trạng tinh thần. Đồng thời, họ cũng sẽ xem xét các yếu tố có thể là nguyên nhân gây ra tình trạng này. Quá trình thăm khám có thể bao gồm:

Khai thác bệnh sử: Bác sĩ sẽ hỏi về những thay đổi trong vài ngày gần đây. Có nhiễm trùng mới hay không? Người bệnh có dùng thuốc mới hay không? Có chấn thương hoặc cơn đau mới, như đau ngực? Có xuất hiện đau đầu hoặc yếu chi không? Có sử dụng rượu, thuốc hợp pháp hoặc bất hợp pháp không?
Đánh giá tình trạng tâm thần: Bác sĩ sẽ bắt đầu bằng việc kiểm tra mức độ tỉnh táo, khả năng chú ý và tư duy thông qua trò chuyện hoặc các bài kiểm tra sàng lọc. Thông tin cung cấp từ gia đình hoặc người chăm sóc cũng rất hữu ích.
Khám triệu chứng thực thể và thần kinh: Khám thực thể nhằm phát hiện các dấu hiệu bệnh lý toàn thân, trong khi khám thần kinh sẽ đánh giá thị lực, thăng bằng, phối hợp vận động và phản xạ. Việc này có thể giúp xác định xem có đột quỵ hoặc bệnh lý thần kinh khác gây sảng hay không
Các xét nghiệm khác: Bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm máu, nước tiểu hoặc các xét nghiệm bổ sung khác. Chẩn đoán hình ảnh não có thể được chỉ định trong trường hợp không thể xác định được nguyên nhân bằng các xét nghiệm trên

Điều trị

Mục tiêu đầu tiên trong điều trị sảng là xác định và xử trí các nguyên nhân hoặc yếu tố khởi phát. Điều này có thể bao gồm ngừng một số loại thuốc, điều trị nhiễm trùng hoặc điều chỉnh các rối loạn trong cơ thể. Điều trị sau đó sẽ tập trung vào việc tạo ra một môi trường tối ưu để cơ thể hồi phục và làm dịu não bộ

Chăm sóc hỗ trợ

Chăm sóc hỗ trợ nhằm mục đích phòng ngừa các biến chứng. Các bước cần thực hiện bao gồm:

Bảo vệ đường thở
Cung cấp đủ dịch và chất dinh dưỡng
Hỗ trợ vận động
Kiểm soát đau
Xử trí tình trạng tiểu không tự chủ
Tránh sử dụng các biện pháp cố định cơ học và ống thông tiểu nếu không cần thiết
Hạn chế các thay đổi môi trường và người chăm sóc khi có thể
Tăng cường sự hiện diện và tham gia của người thân trong gia đình trong quá trình điều trị

Thuốc điều trị

Nếu bạn là người thân trong gia đình hoặc người chăm sóc của người bệnh bị sảng hãy trao đổi với nhân viên y tế về các loại thuốc có thể gây khởi phát triệu chứng. Bác sĩ có thể đề nghị dừng các thuốc nghi ngờ hoặc hoặc điều chỉnh liều lượng. Một số loại thuốc có thể cần thiết để kiểm soát cơn đau- nguyên nhân tiềm ẩn gây ra sảng.

Các nhóm thuốc khác có thể được sử dụng để giúp làm dịu người bệnh trong tình trạng kích động hoặc lú lẫn. Hoặc thuốc có thể được chỉ định nếu người bệnh có biểu hiện mất lòng tin vào người khác, sợ hãi hoặc ảo giác (nhìn thấy những điều không có thật). Những loại thuốc này thường được chỉ định trong các tình huống sau:

Khi các triệu chứng gây cản trở quá trình thăm khám hoặc điều trị
Khi người bệnh có nguy cơ tự gây nguy hiểm cho bản thân hoặc đe dọa sự an toàn của người khác
Khi các triệu chứng không cải thiện với các biện pháp điều trị khác

Khi các triệu chứng suy giảm, các thuốc này thường được ngừng hoặc giảm liều

Đối phó và hỗ trợ

Nếu bạn là người thân hoặc người chăm sóc của người có nguy cơ cao bị sảng, bạn có thể thực hiện một số biện pháp phòng ngừa cơn sảng xảy ra. Nếu bạn đang chăm sóc người vừa hồi phục sau một đợt sảng, những bước sau đây có thể giúp cải thiện sức khỏe và giảm nguy cơ tái phát

Khuyến khích thói quen ngủ lành mạnh

Để hỗ trợ giấc ngủ tốt, bạn có thể

Tạo môi trường yên tĩnh và thư giãn
Sử dụng ánh sáng trong nhà phù hợp với thời điểm thực trong ngày
Giúp người bệnh duy trì lịch sinh hoạt ban ngày đều đặn
Khuyến khích tự chăm sóc bản thân và tham gia các hoạt động vào ban ngày
Đảm bảo giấc ngủ ban đêm được yên tĩnh và trọn vẹn

Khuyến khích sự bình tĩnh và định hướng nhận thức

Để giữ người bệnh bình tĩnh và nhận thức rõ môi trường xung quanh, bạn có thể:

Đặt đồng hồ và lịch ở nơi dễ thấy, và thường xuyên nhắc đến chúng trong ngày
Giao tiếp đơn giản, rõ ràng khi có bất kì thay đổi nào hoạt động nào, ví dụ: đế giờ ăn trưa, giờ đi ngủ
Giữ lại các đồ vật quen thuộc và yêu thích của người bệnh, nhưng tránh để không gian bị xáo trộn quá mức
Tiếp cận người bệnh một cách nhẹ nhàng
Giới thiệu bản thân hoặc người khác một cách rõ ràng
Tránh tranh cãi hoặc đối đầu
Sử dụng các biện pháp tạo cảm giác an toàn như nắm tay hoặc chạm nhẹ, nếu phù hợp
Giảm tiếng ồn và các yếu tố gây xao nhãng
Cung cấp cho người bệnh có đầy đủ kính mắt, máy trợ thính nếu cần thiết

Hình 1: Phòng bệnh cho người mắc chứng sảng (delirium room)

được thiết kế riêng biệt, tạo cảm giác thân thuộc với người bệnh

(nguồn: Bệnh viện San Donato, Azzero, Italy)

Phòng ngừa các biến chứng

Để ngăn ngừa các vấn đề y khoa có thể làm tình trạng sảng trở nên trầm trọng hơn, bạn nên:

Đảm bảo người bệnh tuân thủ việc dùng thuốc (đúng loại thuốc, đúng liều lượng, đúng giờ)
Cung cấp đủ nước và chế độ ăn lành mạnh
Khuyến khích người bệnh vận động đều đặn
Điều trị kịp thời các vấn đề tiềm ẩn, chẳng hạn như nhiễm trùng

Chuẩn bị cho buổi hẹn khám

Nếu bạn là người thân hoặc người chăm sóc chính của người bị sảng, bạn sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc sắp xếp lịch khám hoặc cung cấp thông tin cho nhân viên y tế.

Trước buổi khám, hãy chuẩn bị một danh sách gồm:

Tất cả các loại thuốc người bệnh đang dùng: Bao gồm thuốc kê đơn thuốc không cần kê đơn, và thực phẩm bổ sung. Ghi rõ liều lượng và các lưu ý về bất kỳ thay đổi nào gần đây về thuốc
Tên và thông tin liên hệ của tất cả những người đang tham gia chăm sóc người bệnh bị sảng
Các triệu chứng và thời điểm khởi phát: Mô tả cụ thể tất cả các triệu chứng hiện tại cũng như bất kỳ thay đổi nào về hành vi trước khi xuất hiện các triệu chứng của sảng: đau, sốt, hoặc ho
Danh sách các câu bạn muốn hỏi bác sĩ

Dịch từ: Mayo Clinic https://www.mayoclinic.org

Đường dẫn: https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/delirium/symptoms-causes/syc-20371386

Biên dịch: ThS.BS. Lê Công Định, PTK. Khoa Chăm sóc Giảm nhẹ, Bệnh viện Ung bướu Hà Nội.

Hiệu đính: ThS. BS. Nguyễn Thanh Hằng, Phòng HTQT-NCKH.